Jednym z bardziej tajemniczych zdarzeń w naszej genealogii było aresztowanie, uwięzienie, skazanie i zabicie przez NKWD profesora Izydora Gustawa Oberhard, uznanego naukowca o światowej sławie, faktycznego twórcy radzieckiej farmacji, autora wielu patentów, cenionego organizatora i wykładowcy uczelni w Irkucku, Leningradzie i Moskwie, a także animatora Instytutu Medycyny Eksperymentalnej. Wspierali go naukowcy min. Iwan Pawłow, czy pisarz Maksym Gorkij. Dokonał wielu odkryć naukowych, a z jego podręcznika o technologii lekarstw do dzisiaj korzystają studenci farmacji.
Wymiar osobisty tragedii – o czym często się zapomina – jest trudny do opisania, zwłaszcza patrząc na to oczami małego dziecka i żony. Wywlekanie ojca i męża na śmierć – bo szalejący wkoło terror nie budził wątpliwości co do dalszych losów Izydora … słowa tego nie opiszą – a każdy może wyobrazić siebie w takiej sytuacji..
Lecz nie zapominajmy o jednym: Izydor Gustaw OBERHARD absolwent Uniwersytetu Lwowskiego, medyk i doktor filozofii był w przeszłości aktywnym członkiem PPS, legionistą I Brygady Piłsudskiego, a po rewolucji pisząc w SPARTAKU, podpadł bolszewikom, którzy zresztą szybko to czasopismo zamknęli.
Historia, przyczyny tragicznej śmierci i faktycznej eliminacji rodziny OBERHARD, opisywane były już: tutaj , tutaj , tutaj , tutaj , tutaj , tutaj ,
Odnalezienie i udostępnienie przez historyka Tomasza Sommera nowych dokumentów dotyczących rozkazu Jeżowa 00485, pozwala dokładniej poznać przyczyny zbrodni dokonanej na niewinnym człowieku i jego rodzinie. Przedtem, o aresztowaniu naukowca można było jedynie spekulować, brak było podstaw prawnych dla wyjaśnienia skali represji rodziny OBERHARD.
Rozkaz NKWD 00485 wydany przez Jeżowa, chociaż nie wszystko, to wyjaśnia wiele, gdyż nawet w okresie Wielkiego Terroru w ZSRR, totalitarna władza potrzebowała dokumentu legitymizującego jej zbrodnicze działania.
Aresztowanie
„28 września 1937 roku, wieczorem, do drzwi moskiewskiego mieszkania Izydora i Zoji OBERHARD (Moskwa ul. Pierwsza Spirydonowskaja 24/1 m 17 – Москва, ул. 1-я Спиридоньевская, д. 24/1, кв. 17.) zapukał dozorca domu. Gdy Zoja otworzyła, do mieszkania wkroczyło 5 funkcjonariuszy NKWD, którzy bez jakichkolwiek wyjaśnień. rozpoczęli rewizję. W pokoju obok rozpłakała się 3 letnia, przerażona Irenka, zaś skuci kajdankami rodzice nie mogli nawet jej zobaczyć Oprawcy wiedzieli czego szukać – już po kilku minutach jeden z nich, odkleił plaster z ozdobnej ramy lustra i odsłonił znak buddyjskiej swastyki. Lustro było zabytkowe i liczyło prawie 200 lat, , wzór przedstawiał znak buddyjski ( odwrócony), co i tak nie miało znaczenia, ponieważ profesor Izydor Gustaw OBERHARD od dawna znajdował sie na liście osób, które własnie 28 września miały być aresztowane… Cwani wojacy Stalina, pod pozorem przeszukania zabrali pieniądze zza szyby kredensu, bizuterię z toaletki Zoji, oryginalne skrzypce Stradivarius , dwie pary skórzanych butów, dokumenty z biurka i wyszli zabierając ze sobą Izydora Oberhard….. W opustoszałym nagle mieszkaniu została Zoja z rozpłakaną Irenką.”
Powyższy opis, był przekazywany w rodzinie przez pokolenia, i mimo iż zawierał wiele nieścisłości nikt nie próbował go zmieniać. Strach, jaki towarzyszył wszystkim, którym przyszło żyć w latach Wielkiego Terroru w ZSRR, a także później , był najlepszym cenzorem. Aresztowanie przeprowadzone przez NKWD, z miejsca powodowało ostracyzm otoczenia. Jakiekolwiek podane przez aresztowanego nazwisko, skutkowało natychmiastowym aresztowaniem wymienionej osoby. Stalin doskonale wiedział, że najłatwiej utrzyma się przy władzy w stanie permanentnego zagrożenia obywateli wrogiem wewnętrznym i zewnętrznym. Znana idea stworzenia problemu i podania recepty jego rozwiązania („wróg jest wkoło, ale ja was uratuje”) sprawiała , że rodziny milionów represjonowanych , usprawiedliwiało doznane krzywdy starym stwierdzeniem: „… jeśli ktoś jest niewinny to nie ma się czego obawiać…” i milczały, także ze strachu.
Zgodnie z punktem nr. 4 rozkazu Jeżowa numerze 00485:
„4. Równocześnie z rozwinięciem operacji dotyczącej aresztowań rozpocząć pracę śledczą. Główny nacisk w śledztwie położyć na pełne zdemaskowanie organizatorów i kierujących grupami dywersyjnymi, w celu pełnego ujawnienia dywersyjnej sieci. Wszystkich wymienionych w zeznaniach przesłuchiwanych – szpiegów, szkodników i dywersantów – NATYCHMIAST ARESZTOWAĆ. Dla prowadzenia śledztwa wyznaczyć specjalną grupę pracowników operacyjnych.”
Chociaż byłe radzieckie archiwa dotyczące NKWD są nadal praktycznie niedostępne, to z perspektywy kilkudziesięciu lat, to powód zamordowania profesora Izydora Oberhard znacznie wykracza poza banalną opowieść o swastyce na ramie lustra wiszącego od lat w przedpokoju moskiewskiego mieszkania przy ulicy Spirydonowskiej. Odpowiedzi należy szukać w zarówno w przeszłości legionisty, PPS-owca, znanego profesora w ZSRR, jak i w procesach o skali historycznej, jakie zachodziły w trakcie walki na szczytach władzy, którymi kierował Stalin. Dzisiaj, po latach mozna z duzym prawdopodobieństwem powiedzieć, że to własnie przeszłość Izydora Oberhard była powodem aresztowania.
*************************************************************
00485 ROZKAZ NIKOŁAJA JEŻOWA, 11 VIII 1937
(rozkaz został rozpowszechniony drogą telegraficzną do wszystkich jednostek wykonawczych na terenie całego Związku Sowieckiego (ok. 60)
**** INFO:
skrót POW oznacza Polską Organizację Wojskową, powiązana z Oddziałem II Sztabu Generalnego WP (tzw. „dwójki”). Organizacje te istniały w formie konspiracyjnej i prowadziły głownie działalność wywiadowczą. W latach 1937 – 1938 w oparciu o wydany rozkaz 00485 zamordowano w ZSRR 200.000 Polaków (!).
**** INFO:Wyrokami, w zależności od stopnia winy były: rozstrzelanie lub więzienie (obóz) od 5 do 10 lat. Kary więzienia dotyczyły zazwyczaj rodzin skazanych na rozstrzelanie. Tak było w przypadku żony Izydora: Zoji Oberhard (8 lat bez prawa kontaktu).
ROZKAZUJĘ:
1. Od 20 sierpnia 1937 r. rozpocząć szeroką operację, prowadzącą do pełnej likwidacji terenowych jednostek POW i – przede wszystkim – jej dywersyjno-szpiegowskich i powstańczych
kadr w przemyśle, transporcie, sowchozach i kołchozach. Cała operacja powinna być zakończona w terminie 3 miesięcy, tzn. do 20 listopada 1937 r.
2. Aresztowaniu podlegają:
a) ujawnieni w toku śledztwa i dotychczas niewykryci aktywni członkowie POW, zgodnie z załączonym spisem,
b) wszyscy pozostający w ZSRS jeńcy wojenni z armii polskiej,
c) zbiedzy z Polski, niezależnie od czasu ich przejścia do ZSRS,
d) emigranci polityczni i osoby wydalone z Polski z powodu przekonań politycznych,
e) byli członkowie PPS i innych antysowieckich polskich partii politycznych,
f) najaktywniejsza cześć miejscowych elementów antysowieckich i nacjonalistycznych z polskich rejonów.
3. Operację aresztowań przeprowadzić w dwóch kolejnościach:
a) w pierwszej kolejności aresztowaniu podlegają wymienione wyżej kontyngenty pracujące w organach NKWD, w Armii Czerwonej, w fabrykach zbrojeniowych, w obronnych oddziałach
wszystkich pozostałych fabryk, w przedsiębiorstwach transportu kolejowego, wodnego i lotniczego, w gospodarce energetycznej wszystkich przedsiębiorstw przemysłowych, w gazowniach i
rafineriach naftowych,
b) w drugiej kolejności aresztowaniu podlegają wszyscy pozostali, pracujący w przedsiębiorstwach przemysłowych bez znaczenia dla obronności, w sowchozach, kołchozach i instytutach.
4. Równocześnie z rozwinięciem operacji dotyczącej aresztowań rozpocząć pracę śledczą. Główny nacisk w śledztwie położyć na pełne zdemaskowanie organizatorów i kierujących
grupami dywersyjnymi, w celu pełnego ujawnienia dywersyjnej sieci. Wszystkich wymienionych w zeznaniach przesłuchiwanych – szpiegów, szkodników i dywersantów – NATYCHMIAST ARESZTOWAĆ. Dla prowadzenia śledztwa wyznaczyć specjalną grupę pracowników operacyjnych.
5. Wszyscy aresztowani, zależnie od stopnia ujawnionej winy wykazanego w toku śledztwa, dzieleni są na dwie kategorie:
a) pierwsza kategoria, podlegająca rozstrzelaniu, do której należą szpiegowskie, dywersyjne, szkodnicze i powstańcze kadry polskiego wywiadu,
b) druga kategoria, do której należą mniej aktywni z nich, podlegająca karze zamknięcia w więzieniach i łagrach z wyrokami od 5 do 10 lat.
6. Odnośnie przydzielonych w toku śledztwa do pierwszej lub drugiej kategorii co 10 dni sporządza się wykazy z krótkimi streszczeniami śledczych i agenturalnych materiałów,
charakteryzujących stopień winy aresztowanego, które kieruje się w celu ostatecznego zatwierdzenia do NKWD ZSRS. Przydziału do – odpowiednio – pierwszej lub drugiej kategorii
dokonują, na podstawie rozpatrzonych agenturalnych i śledczych materiałów, Komisarz Ludowy Spraw Wewnętrznych republiki i naczelnik UNKWD okręgu lub kraju wraz z odpowiednim prokuratorem: republiki, kraju lub okręgu.
Wykazy – po podpisaniu ich przez Komisarza Ludowego Spraw Wewnętrznych republiki, naczelników UNKWD okręgu lub kraju i prokuratora właściwego dla republiki, okręgu, kraju –
kieruje się do NKWD ZSRS. Po zatwierdzeniu wykazów w NKWD ZSRS i przez prokuratora Związku wyrok podlega natychmiastowemu wykonaniu; to znaczy: oskarżeni zaliczeni do pierwszej kategorii podlegają rozstrzelaniu, zaliczeni do drugiej kategorii – wysłaniu do więzień i łagrów, zgodnie z nakazem NKWD ZSRS.
7. Zaprzestać zwalniania z więzień i łagrów osób kończących odbywanie kary pozbawienia wolności, osądzonych za szpiegostwo na rzecz Polski. Na temat każdej z tych osób przedstawić materiał do rozpatrzenia na Nadzwyczajnym Posiedzeniu NKWD ZSRS.
8. Pracę nad rozgromieniem POW i wszystkich pozostałych kontyngentów polskiego wywiadu umiejętnie i rozważnie wykorzystać w celu pozyskania nowej agentury na polskiej linii. Przy doborze agentury poświecić dużo uwagi środkom ochraniającym organy NKWD przed przeniknięciem do sieci podwójnych (może to oznaczać także „agentów dwójki”) agentów polskiego wywiadu. Wykazy wyznaczonych do werbunku agentów wraz z wyczerpującą charakterystyką każdego z nich kierować w celu ich zatwierdzenia do kierownika GUGB NKWD tow.
FRINOWSKIEGO.
*********************************************
W rozkazie w punkcie nr 2/e napisano wyraźnie: „byli członkowie PPS i innych antysowieckich polskich partii politycznych”….
Z punktu widzenia NKWD, Izydor Oberhard był co najmniej mocno podejrzany:
– członek Lwowskiego Związku Strzeleckiego w okresie studiów na Uniwersytecie Lwowskim.
– członek PPS
– Legionista I Brygady Józefa Piłsudskiego
– Współtwórca czasopisma SPARTAK zrzeszającego PPS-owców na Syberii mieńszewików
– członek niemieckiego Towarzystwa Farmaceutycznego.
– przyjaciel i konsultant Komisarza Zdrowia Grzegorza Kamińskiego ((Григорий Наумович Ками́нский), który miał być wyeliminowany na rozkaz Stalina za sprzeczny z oficjalną opinią raport o zmuszeniu do samobójstwa Sergo Ordżonikidze – Gruzina, ministra przemysłu ciężkiego. Sam Kamiński padł ofiarą prowokacji, podczas próby obalenia Berii przez Jeżowa w czerwcu 1937 roku.
Z drugiej strony profesor Izydor Oberhard (jak już pisaliśmy) był znanym naukowcem o światowej sławie, faktycznym twórcą radzieckiej farmacji, autorem wielu patentów, cenionym organizatorem i wykładowcą uczelni w Irkucku, Leningradzie i Moskwie, a także animatorem Instytutu Medycyny Eksperymentalnej. Wspierali go naukowcy min. Iwan Pawłow, czy pisarz Maksym Gorkij. W sferze nauki był więc profesor Oberhard osobą publiczną. Dopiero ów rozkaz 00845 punkt 2/e dawał podstawę do aresztowania i skazania.
Po pierwszym aresztowaniu w 30 stycznia 1931 roku, Izydor Oberhard został zwolniony min. dzięki rekomendacji Iwana Pawłowa. Zarzuty niby wycofano, a sam profesor Oberhard zrezygnował z członkostwa w Niemieckim Towarzystwie Farmaceutycznym. NKWD spokojnie czekało, zbierając w międzyczasie informacje od współpracowników i sąsiadów o byłym legioniście. Wydany 11 sierpnia 1937 roku rozkaz Jeżowa 00485 był faktycznym wyrokiem śmierci.
Przypomnijmy rodzinne losy…:
-
17 lutego 1938 roku Izydor Gustaw Oberhard został skazany za szpiegostwo, a 15 marca 1938 roku zamordowany na terenie specjalnego obiektu NKWD – Komunarka.
-
Jego żona Zoja OBERHARD skazana została na 8 lat obozu bez prawa kontaku. Została zrehabilitowana, przeniosła się z Moskwy do Leningradu aby być bliżej grobu córki Irenki.
-
Córka Irena trafiła do domu dziecka dla wrogów ludu. Zginęła 10 kwietnia 1942 roku podczas ewakuacji dzieci z Leningradu przez zamarznięte jezioro Ładoga.
-
Syn Aleksander – relegowany z uczelni, z nakazem pracy trafił do Kazachstanu (jako syn wroga ludu). Później przeszedł cały szlak bojowy od Lenino do Berlina i pozostał w Polsce.
-
Córka Anna – skierowana do pracy – jako wróg ludu. Mieszka w Astrachaniu. Była działaczką organizacji MEMORIAŁ.
Oficjalne zawiadomienie o śmierci, rodzina otrzymała w 1959 roku – po rehabilitacji Izydora. Wielkość odszkodowania dla rodziny wyceniono na ok. 3800 rubli (ok. 3 średnich pensji).
Skazanie za szpiegostwo i zamordowanie Izydora Gustawa Oberhard przebiegało zgodnie z wytycznymi rozkazu 00485. Proces był fikcja, bo już sam fakt przynależności Izydora do PPS w przeszłości był wyrokiem. To, ze był legionistą tylko potwierdzało jego domniemana winę. Także wyrok skazujący jego zonę Zoję i uznanie dzieci za „wrogów ludu” w myśl następnego rozkazu 00486 było w zgodzie z procedurą zabijania. Był więc jednym z 200.000 Polaków zamordowanych przez reżim Stalina, i jedną z wielu milionów ofiar obywateli radzieckich czasów Wielkiego Terroru.
INFO: Następny rozkaz Jeżowa, o kolejnym numerze 00486 dotyczył rodzin i dzieci osób skazanych. Pisaliśmy o nim tutaj – link.
Wg. Wikipedii: Rozkaz nr 00486 NKWD (pełna nazwa: Rozkaz Operacyjny Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych ZSRR nr 00486 z dnia 15 sierpnia 1937 roku) instruował funkcjonariuszy aparatu nacisku o konieczności stosowania represji politycznych wobec współmałżonków wrogów ludu, zwanych także „zdrajcami Ojczyzny, członkami prawicowo-trockistowskich organizacji szpiegowsko-dywersyjnych zaliczanych – zgodnie z rozkazem nr 00447 NKWD do pierwszej i drugiej kategorii (przestępców politycznych) począwszy od dnia 1 sierpnia 1936”. Rozkaz został podpisany przez Nikołaja Jeżowa szefa NKWD i Głównego Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego (GUGB).
Wprawdzie preambuła rozkazu wymieniała jedynie współmałżonków, szczegółowa instrukcja wymieniała także „niebezpieczne socjalnie dzieci w wieku powyżej 15 lat” oraz dzieci poniżej 15 roku życia. Stąd rozkaz ten był nazywany Rozkazem o członkach rodzin zdrajców Ojczyzny (Приказ о ЧСИР (членах семей изменников Родины)).